هنر قلمزنی یکی از زیباترین و پرسروصدا ترین هنرهای ایرانیان است که ساخت یک نمونه از آن نیازمند اعصاب و روان آرام می باشد. برخی از هنرمندان این رشته به دلیل سر و صدای زیاد آن، گوش های خود را به روش های مختلف بسته و سپس کار خود را آغاز می کنند. در این مطلب تلاش می کنیم تا انواع روش های اجرای یک اثر قلمزنی شده را به خوبی شرح دهیم تا افراد علاقمند به این رشته بتوانند از آن استفاده کنند.

۱. تقسیم‌بندی سطح کار

با استفاده از پرگار، سطح کار را اندازه زده و به قسمت‌های مورد نظر تقسیم می‌کنیم.

۲. شیوه‌های انتقال طرح (تثبیت طرح)

با استفاده از شیوه‌های زیر طرح را بر سطح فلز انتقال می‌دهیم.

کپی کردن طرح

بدین صورت که ابتدا یک ورق کاربن را میان سطح فلز و طرح قرار می‌دهیم، آن گاه با مداد روی طرح می‌کشیم تا طرح مورد نظر بر سطح فلز کپی شود. سپس با قلم نیم‌بر (به شیوه‌ای که در بخش قلم‌ها توضیح دادیم) طرح را تثبیت می‌کنیم.

چسباندن طرح

در این روش اصل کاغذ طرح را به وسیله چسب Prit (ماتیکی) بر سطح فلز می‌چسبانیم، و بر روی خطوط با قلم نیم‌بر حرکت می‌کنیم.

چرمه کردن (گرده کردن) یا سوزنی کردن طرح

در این شیوه برای انتقال طرح از گرده پودر رنگ استفاده می‌کنیم. گرده پودر رنگ است، درون پارچه‌ای قرار دارد. برای گرده بیشتر از پودر زغال استفاده می‌شود.

روش انتقال به روش سوزنی کردن طرح

١. ابتدا طرح را بر سطح یک ورق فولادی قرار می‌دهیم، با قلم سمبه به صورت پیوسته و با فاصله طرح را مطابق شکل سوراخ سوراخ می‌کنیم. بعد از سوراخ شدن طرح، پشت طرح را سمباده می‌کشیم تا مطمئن شویم که تمامی سوراخ‌ها باز است.

۲. روی سطح فلز را کمی روغن می‌مالیم تا سطح فلز کاملا چرب شود.

٣. سطح سوزنی شده را روی سطح فلز قرار می‌دهیم و با گَرده به صورت چکشی بر روی کاغذ سوزنی شده می‌زنیم تا گرده از سوراخ‌های کاغذ عبور کند و طرح به سطح کار انتقال یابد.

۳. نحوه در دست گرفتن صحیح قلم و چکش

۴. شیوه ابتدایی قلمزنی: برای اینکه بتوانید قلمزنی را شروع کنید، ابتدا باید بر روی یک تکه چوب تمرین کرده (مثل نیم‌بر کردن) تا دستتان روان شود و توانایی قلمزنی بر سطح فلز را داشته باشید. بعد از انجام این مرحله با قلم نیم‌بر روی خطوط زیر، به ترتیب از بالا به پایین سطح فلز حرکت کنید.

تمرین قلمزنی: طرح زیر را بر روی یک بشقاب مسی به قطر ۳۰ سانتی‌متر انتقال دهید و مراحل زیر را انجام دهید.

۱) سطح بشقاب را به وسیله پرگار تقسیم کنید و طرح منتقل شده را نیم‌برکنید.

۲) بعد از اتمام نیم‌بر دور تا دور طرح را نیم‌ور بزنید.

۳) زمینه را با گُرسواد بافت‌دار کرده و به حد لازم پایین ببرید.

۵. جدا و تمیز کردن قیر از کار قلمزنی

جدا کردن قیر از بوم‌های فلزی: به دو روش می‌توان این کار را انجام داد:

الف) می‌توانید کار قلمزنی شده را در جای خنک (مانند فریزر یخچال) به مدت یک ساعت قرار دهید. روی قیر را با چکش چند ضربه وارد کنید تا قیر از سطح فلز جدا شود.

ب) با سر پیک روی سطح قلمزنی شده را حرارت دهید و توجه داشته باشید که شعله را در یک نقطه نگه ندارید و به تمام سطح فلز بچرخانید، تا به سهولت قیر جدا شود.

تمیز کردن قیر: بعد از جدا کردن قیر کمی نفت روی سطح فلز بریزید و با خاک اره و یک دستمال، محكم بکشید تا قیر کاملا از پشت بوم فلزی پاک شود.

جدا کردن قیر از ظروف مدور: لبه‌ی ظرف را به سمت پایین درون چهار پایه قرار دهید و با سر پیک از لبه کار به سمت ته کار به صورت رفت برگشت حرارت دهید، تا قیر از درون ظرف خالی شود.

توجه داشته باشید که در این کار عجله نکنید، هر ظرف تقریبا ۳۰ دقیقه زمان نیاز دارد تا قیر از آن جدا شود.

تمیز کردن ظرف: بعد از خالی کردن قیر، کمی نفت و خاک اره درون ظرف بریزید، و به وسیله قطعه چوبی یک سر آن را دستمال گره دهید و درون ظرف ببرید، سپس محکم درون ظرف بکشید تا قیر کاملا پاک شود.

۶. سیاه کاری: با روغن جلا و دوده (کربن حاصل از سوختن نفت و گازوئیل) سیاه کردن سطح قلمزنی شده انجام می‌گیرد. بدین صورت که، کمی روغن جلا را بر سطح کار قلمزنی شده می‌مالیم آن گاه مقداری دوده را روی کار می‌ریزیم، سپس با دستمال کاملا به سطح کار می‌کشیم تا قسمت بافت‌دار شده‌ی سیاهی به خود بگیرد و کار جلوه بهتری پیدا کند.

۷. پرداخت کاری: پرداخت کردن، سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می‌شود. پرداخت کاری به دو صورت انجام می‌گیرد.

الف) پرداخت دستی: کمی زغال با پولیش صنعتی به سطح کار می‌کشیم تا کاملا براق شود.

ب) بعد از تمیز کردن قیر، بوم قلمزنی شده را در آب اسید رقیق شده (دو قسمت آب و یک قسمت اسید) شستشو می‌دهیم. ابتدا آب و اسید را در ظرف پلاستیکی ریخته و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می‌دهیم. در نهایت به وسیله برس پلاستیکی (یا مسواک)، سطح آن را صیقلی داده، سپس بوم را با آب شستشو می‌دهیم. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می‌کنیم.

ج) پرداخت با دستگاه: در این شیوه پرداخت به وسیله نمد یا چرم انجام می‌شود.